آخرین مطالب
امکانات وب
شرحی بر یک ترانه محلی قدیمی اوز - قسمت یکم
عنایت الله نامور - خرداد 1396
گفته شده است که ترانه های محلی که غم ها، شادي ها، شكست ها، پيروزي ها، قهرمانان و شخصيت هاي برجسته مرد م را در قالب موسیقی بومی می ریزد سرمایه های اصلی موسیقیایی یک قوم به حساب می آیند . ترانه ها زبان گویای خلق و خو و سنّت و فرهنگ هر منطقه را نمایندگی می کند و ما در قالب ترانه ها به بسیاری از نکات زندگانی مردمان بومی مناطق پی خواهیم برد و از این طریق می توان ترانه ها ی بومی را نوعی تاریخ نگاری بومی نیز به حساب آورد . خاصه که در بسیاری از مناطق بنا به اینکه زبانها و گویش ها به کتابت در نیامده اند و فرهنگ ها شفاهی است ؛ این ترانه ها که نسل به نسل و سینه به سینه منتقل می شود همواره نشانه هایی از زندگانی نیاکان را در دل خود دارند در واقع نگارش آن آداب و سنن و عقاید و نیز شرح دلاوریها و حماسه ها از طریق شعر و موسیقی هر منطقه می باشند.
ترانه « گله میدونه » یک ترانه محلی قدیمی اوز است و قدمت آن شاید به حدود 150 سال و پیشتر می رسد .و از این نظر که حاوی نکات زیادی درباره فرهنگ و سنّت و نحوه زندگانی مردم اوز قدیم می باشد قابل توجه است .
ترانه در اصل ترانه ی شادی و برای جشن عروسی ساخته شده است . سراینده آن مثل همه ترانه های عامیانه و اصیل مشخص نیست . موسیقی این ترانه خاص رقص است و می توان همراه ترانه رقصید .
ترانه از نظر ساخت مثل همه ترانه های بومی گستره تاریخی لارستان از تکرار بند ها ساخته شده و هر بار در پایان هر بند همخوانان به تکرار؛ بند بازخوانی را می خوانند . ترانه یک راوی دارد و اوست که به توصیف مراسم عروسی و سنّت ها و رسوم آن می پردازد و این راوی سوّم شخص در واقع می تواند یکی از دست اندرکاران عروسی باشد . مثلاً مادر داماد و یا پدر او و یا دیگر نزدیکانی از این دست . اوست که با شرح و بسط مراسم و برشمردن « داشته ها » ی جشن نوعی جلوه حماسی و تفاخر به آن می دهد . در واقع این راوی می خواهد بزرگی مراسم و از آنجا بزرگی قوم خویش را نمایان کند . این گونه تفاخر کردن و به رخ کشیدن ازنشانه های اشعار حماسی است و ما اوزیها در ترانه های( سروج یا سرود ) که به هنگام آرایش عروس می خوانند نیز نظیرش را مشاهده می کنیم . مثل : « ما بگم و بگ زاده ایم/ رخصت به مردم داده ایم / جد ما فلان کس است / ما نه رعیّت زاده ایم ....» .باری راوی برای این مقصود در هر بند شرحی از مراسم را بازگو می کند و همین جاست که بیشترین داده ها از مراسم و سنّت های گذشته را عرضه می کند . به همین جهت ما هم در اینجا هر بند ترانه جداگانه نوشته و سپس شرحی بر آن می آوریم :
بند اول :
« گلَ میدونِ اُ شیر مُ لِی تَشِ
چُمبُرِ آروسُم چُنِ خَرگِ تَشِ
تُ کجا بُستِش شیر اُ رو چِدای
شَه دوما زود بش کِ بی تُ نِ خَشِ
گله در میدان است و شیر را روی آتش بار گذاشته ام
النگوی (چمبر ) عروسم مانند آتش می درخشد
توکجا بوده ا ی شیر دارد سر می رود
شاه داما د شتاب کن که بی تو اصلا خوش نمی گذرد »
قبل ازورود به متن ترانه خوب است که اشا ره ای داشته باشم به مراسم عروسی اوزیها در حدود صد و پنجاه سال قبل و زمانی که این شعر احتمالاً به آن دوران تعلق دارد .
درباره نحوه عروسی و مراسم جشن عروسی قدیم نزد اوزیها باید گفت که برای این کار معمولاً میدانی در حاشیه شهر و یا در « لرد ها » آماده می کردند و مراسم عروسی در فضای باز برگزار می شده است. در کتابچه ای که تحت عنوان « در آمدی بر موسیقی سنتی اوز » همراه سی دی کرنا و تمبلک اوز منتشر کردم در این باره آمده است :
« تا پیش از عهد ناصری در اوز رسم بر این بوده است که در عروسی‌های مجلس زنانه ، نوازنده زن و مجلس مردانه نوازنده مرد «دف» می‌نواختند و همراه با آن ترانه‌هایی را زمزمه می‌کردند. عروسی‌ها معمولاً در میدانی در بیرون از آبادی برگزار می‌شد و شب ها آتش فراوانی می افروختند و در روشنایی آن ، در پرتوافشانی فانوس ها و چراغ های زنبوری جشن برگزار می شد. کسانی که متمول تر بودند - و به ویژه در عروسی فرزندان کلانتران و تاجرها ؛ استاد غلام لاری را به اوز دعوت می کردند و او با گروهش که احیاناً خواننده ای و رقاصه ای هم همراه داشت ، گاهی تا یک هفته در اوز بود و به نوازندگی می پرداخت .در این جشن ها به هنگام عصرها و بعضی اوقات شب ها ، همراه با تار و کمانچه نوازی ترانه‌هایی خوانده می‌شد و مجالسی برگزار می‌شد که آن را « صحبت گرفتن » می نامیدند»
بنابراین مقصود از کلمه « میدان » در ترانه همان فضائی بازی است که در ان مراسم برگزار می شده است .
اولین نکته ای که در این بند به چشم می آید داشتن گله و آوردن آ ن به میدان است . این که گله به میدان آورده شده نشانه دارائی و مال و منال است . توجه شود که « گله دار » همان چوپان نیست . گله دار سرمایه گذار است که ممکن است که چندین هزاربز و گوسفند در گله داشته باشد و چوپان کسی است که برای او کار می کند . درست مثل زمیندار و آن که بر روی زمین کار می کند . و حتی اگر خودش گله دار هم نباشد همین آوردن گله به میدان برای سور و سات عروسی نیزنشانه ثروت است . یعنی ببینید ما چه اندازه ثروت داریم .
می دانیم شغل مردم اوز در گذشته کشاورزی و دامداری بوده است . دامداری زمانی چنان در منطقه رونق داشته است که عدد دامهای موجود در منطقه اوز و کهنه به تنهایی بالغ بر 40000 راس می شده است . در باره این دامپروری و اهمیت آن در منطقه اوز بنده قبلا مقاله ای در اردیبهشت 92 نوشته ام که در آن از جمله آمده است :
« من خودم نامه ای دارم که از طرف حکومت لارستان به پدر بزرگم نوشته شده است . خواجه محمد رفیع نامور پدر بزرگم که حدود 85 سال پیش کلانتر اوز بوده است در آن نامه مکلف شده است تا مالیات 40000 ( چهل هزار ) راس دام منطقه اوز و کهنه را به اداره دارایی حکومت لار تحویل دهد . توجه کنید که 85 سال پیش در منطقه اوز و کهنه 40000 راس دام وجود داشته است و لابد قبل تر از آن تعداد گله ها و دامها خیلی بیشر از این بوده است . همین می رساند که گله داری تا چه اندازه رونق داشته و سرمایه گذاری در این رشته سود آور بوده است .بد نیست در اینجا به قصه های و حوادث تاریخی که در حافظه تاریخی مردم اوز باقی مانده است هم توجه کنیم . در این روایت ها می بینیم که بارها این ثروت اوز مورد دستبرد دزدها قرار گرفته است که سارقین از مناطق بسیار دور برای غارت گله ها به منطقه اوز آمده اند و چوپانان غیور اوزی با رشادت در مقابل آنها ایستاده اند . معروف است که خواجه زینل کلانتر اوز همواره مشوق گله دار ها و چوپانان بوده است تا در اطراف اوز اطراق کنند و خیمه بزنند . با این کار او یک حلقه حفاظتی در اطراف اوز کشیده بود و عقیده داشته است که این چوپانهای رشید از شهر اوز محافظت خواهند کرد .وجود و کثرت واژهای مربوط به شغل گله داری و چوپانی در گویش اوز نیز دلیل دیگری بر اهمیّت دام و دامپروری می تواند باشد»
سپس در ترانه همین جا آمده است که« شیر روی آتش بار گذاشته ام» . این کلام نیز به نحو دیگری همان مطلب بالا را تکرار می کند . دادن شیر گرم و تازه به مهمانان لابد نشانه قدر دانی از مهمان بوده و نیز حکایت می کند که همه نمی توانسته اند شیر گرم و داغ به مهمانان بدهند چرا که اگر این طور بود لزومی به ذکر ان و تفاخر کردن به آن نبود . و همه اینها تاکیدی است دوباره بر ثروت و مکنت آنان که جشن عروس از آن آنها است . یعنی طایفه داماد و عروس .
بعدا در اشاره به زینت آلات عروس از « چمبر » عروس یاد شده و زیبایی آن به رخ کشیده شده است . می گوید که النگوی عروسم مثل گلوله آتش سرخ رنگ است . و این یعنی بر روی آن یاقوت نشانده شده است .نکته این است که « چمبری» که دانه های یاقوت برآن نشسته باشد خیلی خاص است و نزد هر کس یافت نمی شود . می دانیم که چمبر معمولا بدون جواهر است و هر چند که کلا از طلا ساخته می شود و وزن قابلی هم دارد ولی کمتر دیده شده است که بر دانه هایش یاقوت نشانده باشند . .نکته دیگر این که ا ز واژه « عروسم » استفاده شده است و این یعنی راوی شخصی است از نزدیکان که عروس را به خود منتسب می داند .
در ادامه راوی خطاب به کسی می گوید که « تو کجا بوده ای که شیردارد سر می رود » . این جمله می رساند که راوی دست اندرکار مراسم عروسی است و نقش هماهنگ کننده و سرپرستی مراسم را برعهده دارد . و به کسی که مسئول آماده کردن غذاست نهیب می زند که چرا مواظب شیر در حال جوشیدن نیست .
آنگاه هم او خطاب به داماد می گوید که شتاب کن که بی توخوش نمی گذرد . این که داماد را « شاه داماد » می نامد هر چند در ترانه های دیگر مناطق هم چنین آمده هست ولی باز این خود تاکیدی چند باره بر مقام و درجه بزرگی آنان است . والبته نکته دیگر این که « شاه داماد » نامیدن معنای دیگرش این است که داماد ما شاه همه داماد هاست .یعنی از همه بالاتر و مقامش و جایگاهش بزرگتر است .
گپ و لپ...