گویش بستکی ، بازمانده زبان پهلوی
ادبیات شفاهی هر قوم بیشتر در زبان و گویش محلی تبلور می یابد . گویش بستکی مشهور به اچمی است . همه ی کسانی که تقریبا اینگونه صحبت می کنند به اچمی ها شهرت یافته اند . اگر برای گویش بستکی بتوان مادری قائل شد ، بی شک زبان لارستانی است . از میان گویش های مختلف اچمی تنها گویش لاری است که زبان نامیده شده است . آقای محمد باقر وثوقی می گوید : مالچانوا زبانشناس روسی معاصر ، در اثر خویش ، پایه ی اصلی زبان لاری را مجموعه لغات سنتی تمام ایران می داند . او آخرین محققی است که درباره ی لار و لهجه هایش دست به قلم برده است و این جمله را پس از تحقیقی دقیق و موشکافانه – بدون دسترسی به گویشوران محلی – در کتاب خویش ثبت کرده است . نامبرده از اولین پژوهشگرانی است که واژه زبان را برای لاری بکار می برد . ( وثوقی ، ۲۶:۱۳۶۹ ). به نظرمی آید گویش بستکی بازمانده ی زبان پهلوی است . لطفعلی خنجی در این زمینه می نویسد : زبان لارستانی و چند زبان دیگر مناطق پیرامون فلات ایران مانند کردی ، بلوچی ، مازندرانی ، گیلکی و شماری دیگر ظاهرا شکل های بازمانده و متحول شده ی گویش های مختلف زبان پهلوی اند . از رهگذر شباهت های واژگانی و ساختاری بین آن ها می توان به قرابت آن ها با یکدیگر پی برد و نیز قرابت هر یک با پهلوی .( خنجی ، ۱۳۷۸ :۱۳)
گویش بستکی علاوه بر مشابهت با بلوچی ، کردی و… شباهت های زیادی با بختیاری ، لری و فارسی دارد که هنگام صحبت متوجه آن می شویم . آقای خنجی درباره گویش های زبان لارستانی می نویسد : زبان لارستانی مشتمل بر گویش هایی است که از جمله عبارتند از : الری ، اوزی ، بستکی ، فرامرزی ، گراشی ، کرمستجی و خنجی . گویش ها نسبتا به هم نزدیکند و هر کدام به راحتی می توانند زبان همدیگر را بفهمند . گویش بستکی دارای لهجه های متعددی است . اما در تکلم همه زبان همدیگر را به راحتی می فهمند . مهم ترین لهجه های گویش بستکی عبارتند از : بستکی ، فرامرزی ، گوده ای و جناحی . در شهرستان بستک دو روستای مجاور هم به نام خلوص و گتاب وجود دارند که زبان آنها با زبان منطقه کامال متفاوت است . ( بالود ، ۱۳۸۳ :۸۰) اهمیت گویش محلی فهم گویش محلی به محقق کمک می کند تا بهتر بتواند متل ها ، قصه ها ، اشعار ، لالایی ها ، چیستان ها که سینه به سینه نقل شده است را به صورت صحیح و درست ثبت کند . واژه ها و اصطالحات هر گویش بیانگر اعتقادات شیوه ی زندگی آن مردم است . مردم با گویش ، نگاه خود را به زندگی ، اقتصاد ، سیاست ، جامعه ، زنان و کودکان را بیان می کنند . پس اگر کسی می خواهد به اندیشه ی قومی راه یابد ، باید زبان آن ها را بفهمد . به علاوه لهجه هایی که امروز در روستاها و شهرهای کوچک و دور افتاده مورد گفتگو است ، بیشتر بازمانده ی زبان های باستانی و ملی ما است و برای بررسی های زبان شناسی ، ارزنده و پر ارج است .( اقتداری ، ۱۳۷۱ : ۲۱۹) بسیاری از لغت های فارسی باستان و پهلوی در میان اقوام ، به زندگی ادامه داده اند ، که فهم گویش ها برای بازخوانی و فهم متون ادبی می تواند کمک زیادی بکند .
آنچه تا کنون درباره ی گویش بستکی نوشته شده است دو کتاب ارجمند فرهنگ است که نویسندگان آن ها تلاش زیادی برای ثبت لغت های معمول این گویش نموده اند « ۱ -فرهنگ بستکی ، تالیف و گردآوری ، مرحوم آقای حاج علی اکبر بستکی ۱۳۵۹ ۲ -فرهنگ فرامرزان ، تالیف و گردآوری آقای حسن فرامرزی ۱۳۶۳ مرحوم علی اکبر پیام در کتاب فرهنگ بستکی موفق شده است بسیاری از لغات و کنایات اصیل بستکی را جمع آوری نماید . به یک تعبیر می توان ایشان را پدر فرهنگ نویس زبان لارستانی نامید ، زیرا اولین فردی است که به این مهم دست زده است . ویژگی گویش بستکی واج های گویش بستکی با اندک تفاوت ، شبیه واج های زبان فارسی است . جز اینکه واج /ن/ وقتی ساکن است و مصوتی بعد از آن نباشد ، غنه می شود و حرف )ق( در گویش بستکی با واج /ک/ بیان می شود و در تلفظ واج /و/ گاهی موارد لب ها گرد می شود و شبیه واج (v ) انگلیسی تلفظ می گردد . و معموال واج (ر) به (ل) تبدیل می شود مثل ( تل ) به معنای( تر ) و بر عکس نیز صادق است مثل (تهر ) یعنی تلخ و( برا) یعنی بالا
واژه های گویش بستکی از نظر اصالت می توان به چهار دسته تقسیم کرد :
الف – واژه های فارسی معیارامروزی مانند : گوشت ، دفتر
ب- واژه هایی که اصال فارسی هستند ، اما در زبان فارسی امروزی از بین رفته اند . مانند اشکت یعنی غار و پرسا یعنی عزاداری
ج- واژه های دخیل عربی مانند : تفاح یعنی سیب و ثلاجه یعنی یخچال
د- بعضی واژه های انگلیسی نیز در گویش بستکی به کار می رود : مانند گلاس یعنی لیوان و جک یعنی تنگ آب و زوزو یعنی جوجه تیغی .
اما در بعضی روستاها مصوت ( e )و (a )بیشتر به کار می رود .
آنچه موجب تنوع لهجه ها در مناطق مختلف شده است ، بیشتر اختالف مصوت ها و تکیه ها در اول و انتهای واژه است . آقای اقتداری درباره شباهت ها و تفاوت های لهجه های زبان لاری می نویسد : خصوصیات مشترک لهجه های لارستانی آنست که مصادر تقریبا در تمام لهجه ها یکسان است و یا حداقل ریشه آن ها یکی است . از خصوصیات مشترک دیگر آنست که در ترکیب مفرداتی که در لهجه ها اختلاف دارند ، تشابهی از نظر نوع ترکیب و پیشوندها و پسوندهای کلمات دیده می شود . نکته ی دیگر آنست که افعال و ترکیب آن ها در بیشتر لهجه ها از تاثیر زبان های دیگر بر کنار مانده و قواعد صرف فعل در تمام لهجه ها شبیه هم بوده و کمتر دگرگونی پیدا شده است . (اقتداری ، ۱۳۷۱ : ۲۲۷)
محقق: سیدسلیمان بنی هاشمی
برگرفته با تشکر از وبسایت بستکیه
/bastakiehmag.ir/?p=195